Çocuk Haklarının 6. Maddesi: Yaşam, Hayatta Kalma ve Gelişim

Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’nin 6. maddesi, her çocuğun doğuştan gelen yaşama hakkını güvence altına alır. Yaşama hakkı yalnızca “hayatta kalmak” anlamına gelmez; çocuğun sağlık, eğitim, beslenme, barınma, güvenlik ve duygusal iyilik hâliyle birlikte gelişimini de kapsar. Çocukların yaşamını korumak, onların potansiyellerini gerçekleştirebilecekleri koşulları yaratmak anlamına gelir. Benzer olarak, Vaghri de (2022), yaşama hakkının yalnızca nefes almakla sınırlı olmadığını; yaşamın kalitesini de içerdiğini belirtir. Bir çocuğun yaşama hakkı, ancak onun gelişme hakkıyla birlikte düşünüldüğünde anlam kazanır. Bu gelişme, fiziksel olduğu kadar duygusal, sosyal, zihinsel ve ahlaki boyutlarıyla da bütüncül bir süreçtir. Ayrıca, devletler hem çocukların yaşam haklarını koruma hem de gelişebilmeleri için gerekli koşulları yaratmakla yükümlüdür.

Ne yazık ki çocukların yaşam hakkı ile ilgili veriler iyi bir tablo ortaya koymuyor. UNICEF’in 2024 Child Mortality Report verilerine göre, her yıl yaklaşık 4,9 milyon çocuk beş yaşına ulaşamadan hayatını kaybediyor. Yani yaşam hakkından mahrum kalıyor. Düşündürücü olan nokta ise, bu ölümlerin neredeyse tamamının yetersiz beslenme, temiz suya erişememe, aşı eksikliği, doğum öncesi bakım yetersizliği ve sağlık hizmetlerine ulaşamama gibi önlenebilir nedenlerden kaynaklanıyor olmasıdır. Daha da çarpıcı olan ise bu kayıpların en çok düşük sosyoekonomik düzeydeki topluluklarda görülmesidir. Yoksulluk, çocukların yaşam hakkını tehdit eden önemli bir unsurdur. UNICEF ve WHO’nun verileri, Sahra Altı Afrika’daki bir çocuğun, yüksek gelirli ülkelerdeki bir çocuğa göre beş yaşına gelmeden ölme riskinin 14 kat daha fazla olduğunu ortaya koymaktadır. Sosyoekonomik eşitsizlikler, yüksek gelirli ülkelerde dahi devam etmektedir. Düşük gelirli ailelerden gelen çocuklar, yetersiz kaynaklar, kötü konut koşulları ve sınırlı sağlık hizmetleri nedeniyle daha yüksek risk altındadır. Bu durum, Madde 6’nın sadece hukuki değil, vicdani bir sorumluluk da içerdiğini gösterir.

Çocuk sağlığı sosyoekonomik adalet ve fırsat eşitliğiyle doğrudan ilişkilidir (Alshammari vd., 2025).Yoksulluğun, eğitimdeki eşitsizliklerin ve altyapı eksikliklerinin, çocuk ölümlerinin temel belirleyicileri arasındadır. Yoksulluk; yetersiz beslenme, kötü konut koşulları, güvenli içme suyuna erişememe ve sağlık hizmetlerinden yararlanamama gibi zincirleme etkilere yol açar (Clark et al., 2020; Uchitel et al., 2019).

Kırsal bölgelerde yaşayan çocuklar, şehirlerdeki akranlarına göre iki kat daha yüksek ölüm riski taşır. Ayrıca göçmen, mülteci ve kimliksiz çocuklar, Bhabha’nın (2009) ifadesiyle “haklara sahip olma hakkından yoksun” olanlar, sağlık ve eğitim sistemlerinden dışlanmakta, görünmez hale gelmektedir. Bu görünmezlik, yaşama hakkının temelinde yer alan tanınma ve korunma ilkelerini zayıflatmaktadır. Bu nedenle çocukların yaşama hakkı, sağlık politikaları ile birlikte, ekonomik, çevresel ve sosyal politikaların da merkezinde yer almalıdır.

Bir başka risk altındaki grup, nörogelişimsel farklılıklara sahip olan çocuklardır (örneğin otizm veya öğrenme güçlüğü olan çocuklar). Bu çocuklar, yeterli destek ve anlayış görmediklerinde, gelişim hakkını kaybetmekle kalmaz, yaşam hakkı açısından da risk altına girerler. Öte yandan, Hughes vd. (2020), nörogelişimsel farklılıklara sahip çocukların, adalet sisteminde sıklıkla cezalandırılan bir konuma itildiklerini göstermektedir. Yetersiz eğitimli yargı ve güvenlik personeli, dil ve iletişim engelleri, uygun olmayan koşullar, çocukların fiziksel ve ruhsal sağlığını tehdit eder. Hughes ve ekibi, adalet sistemine giren çocukların bireysel gelişim özelliklerine uygun değerlendirme ve destek programlarıyla yönlendirilmesinin, yaşama ve gelişme hakkının korunması açısından zorunlu olduğunu vurgular.

A Future for the World’s Children? başlıklı raporda, Clark vd. (2020), iklim değişikliğini, çevre kirliliğini, ticari sömürüyü ve gelir eşitsizliklerini çocukların yaşam hakkını tehdit eden başlıca diğer küresel riskler arasında sayar. Mevcut koşullar, milyonlarca çocuğun güvenli suya, temiz havaya ve sağlıklı bir çevreye erişimini sınırlarken, yaşam hakkının en temel boyutu olan sağlıklı bir gelecek idealini de zayıflatmaktadır. Bu noktada, sürdürülebilir kalkınma, çevresel adalet ve iklim politikalarının da çocuk hakları perspektifinden yeniden düşünülmesi gerektiği vurgulanabilir.

Uchitel vd. (2019), bir çocuğun yaşama hakkının ancak sağlık, beslenme, erken öğrenme, güvenlik ve duygusal destek bütüncül biçimde sağlandığında gerçekleşebileceğini belirtir. Bu anlayış, UNICEF’in “Besleyici Bakım Çerçevesi” (Nurturing Care Framework) yaklaşımıyla örtüşür. Lucas ve çalışma arkadaşlarının (2017) araştırması ise, çocukların yaşam ve gelişim haklarına kavuşmasındaki en etkili yollardan birinin anne eğitimi olduğunu göstermektedir.

Yaşama hakkının güvence altına alınması tüm devlet mekanizmalarının ortak görevidir. Doek’in (2009) belirttiği gibi, bir ülkenin çocuklara ayırdığı kaynak, onların yaşam hakkına verdiği değerin göstergesidir. Vaghri de (2022), devletlerin azami kaynaklarını çocukların yaşamı ve gelişimi için kullanma sorumluluğunu hatırlatır. Bu nedenle devlet politikalarının, bütçe önceliklerinin ve kalkınma planlarının merkezine çocukların yaşam kalitesi yerleştirilmelidir. Her çocuğun yaşama hakkı insanlığın ortak vicdanıdır. Çocukların yaşaması, büyümesi ve gelişmesi, toplumların geleceğini belirler.

Sonuç olarak, 6. madde, çocukların yalnızca yaşamasını değil, gelişmesini de korur. Her çocuğun hayatı değerlidir ve her biri, potansiyelini gerçekleştirme fırsatına sahip olmalıdır.

Kaynakça

Alshammari, S. M., Linden, M. A., Kerr, H., & Noble, H. (2025). Healthcare professionals’ understanding of children’s rights: a systematic review of the empirical evidence-base. Systematic Reviews, 14(1), 9. https://doi.org/10.1186/s13643-025-02756-9

Bhabha, J. (2009). Arendt's children: do today's migrant children have a right to have rights?. Human rights quarterly, 31(2), 410-451. https://doi.org/10.1353/hrq.0.0072

Clark, H., Coll-Seck, A. M., Banerjee, A., Peterson, S., Dalglish, S. L., Ameratunga, S., ... & Costello, A. (2020). A future for the world's children? A WHO–UNICEF–Lancet Commission. The Lancet, 395(10224), 605-658. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(19)32540-1

Doek, J. E. (2009 Doek, J. E. (2009). The CRC 20 years: An overview of some of the major achievements and remaining challenges. Child abuse & neglect, 33(11), 771-782. https://doi.org/10.1016/j.chiabu.2009.08.006

Hughes, N., Sheahan, F., Williams, W. H., & Chitsabesan, P. (2020). Ensuring the rights of children with neurodevelopmental disabilities within child justice systems. The Lancet Child & Adolescent Health, 4(2), 163-166. https://doi.org/10.1016/S2352-4642(19)30401-8

Lucas, J. E., Richter, L. M., & Daelmans, B. (2018). Care for Child Development: an intervention in support of responsive caregiving and early child development. Child: Care, health and development, 44(1), 41-49. https://doi.org/10.1111/cch.12544

Uchitel, J., Alden, E., Bhutta, Z. A., Goldhagen, J., Narayan, A. P., Raman, S., ... & Mikati, M. A. (2019). The rights of children for optimal development and nurturing care. Pediatrics, 144(6), e20190487. https://doi.org/10.1542/peds.2019-0487

United Nations Inter-agency Group for Child Mortality Estimation (UNIGME), Levels & Trends in Child Mortality: Report 2024 – Estimates developed by the United Nations Inter-agency Group for Child Mortality Estimation, United Nations Children’s Fund,New York, 2025. https://data.unicef.org/resources/levels-and-trends-in-child-mortality-2024/

Vaghri, Z. (2022). Article 6: The Rights to Life, Survival, and Development. In Monitoring State Compliance with the UN Convention on the Rights of the Child-An Analysis of Attributes (Springer, 2022) (pp. 31-40). https://doi.org/10.1007/978-3-030-84647-3_4

World Health Organization, United Nations Children’s Fund, World Bank Group (2018). Nurturing care for early childhood development: a framework for helping children survive and thrive to transform health and human potential. Geneva: World Health Organization. https://iris.who.int/server/api/core/bitstreams/781de51d-4cef-482e-bb3b-c2b3becf3c9f/content

Dr. Öğr. Üyesi Sezen ÇİÇEK APAYDIN

12.11.2025